هزار جلوه زیبا و بکر ناشناخته - مالکوم

خیلی ها جست و خیز آهوان، تیر افکندن شهاب و سوسوی فانوس هزاران ستاره را که پهنه آسمان را نقره پاشی می نماید، ندیده اند و موسیقی باد، صدای هوبره و هوهوی جغد برای آن ها ناآشناست.

بسیاری اینجا را نمی شناسند، جایی که روزها هوا فوق العاده گرم و شب ها بیش از اندازه سرد است. کم نیستند کسانی که هنوز گمان می نمایند بیابان یعنی فقر، بی آبی و هیچ، اما اینجا بیابان است با هزار زیبایی و ویژگی منحصر به فرد و دیدنی.

اقلیم شنماینده ای که 20 درصد از پهنه کشور و چیزی حدود 9 درصد از گستره منابع طبیعی خراسان شمالی را شامل می گردد و از جاجرم تا اسفراین و بخش هایی از مانه و سملقان را دربرگرفته است.

این تابلوی بی بدیل

مدیر یک مؤسسه گردشگری خراسان شمالی در خصوص بیابان و ظرفیت های آن می گوید: قبل از اینکه به سراغ ظرفیت های پنهان در بیابان برویم لازم است از خود بپرسیم چرا بیابان برای مردم جاذبه ندارد و ما نتوانسته ایم چنانکه باید و شاید از این ظرفیت استفاده کنیم؟

پیغام مهنانی ادامه می دهد: در برخی از کشورها که طبیعت غالب در آن ها بیابان و کویر است با کمترین امکانات و فقط چند خودرو و چادرهایی که در وسط کویر برافراشته اند منبع درآمدی ایجاد نموده اند که بر اقتصاد کشور تأثیر گذاشته است.

وی می افزاید: آنان در این مناطق با برگزاری تورهای کویرگردی، سافاری و برنامه هایی از این دست و حتی پیاده روی از مناطق بیابانی و کویری درآمد کسب می نمایند، اما در استان ما این ظرفیت کمتر استفاده شده است.

وی با بیان اینکه خراسان شمالی اقلیم کویری ندارد، اظهار می نماید: اما وجود مناطق بیابانی خشک و نیمه خشک، ظرفیتی بزرگ برای منطقه است که باید از آن بهره برداری کرد.

وی ادامه می دهد: بیابان ها به ویژه در فصل بهار و پاییز صحنه هایی بدیع از زیبایی طبیعت است که می گردد با شناساندن آن ها به مردم به گردشگری رونق داد، اما مهمترین موضوع در این بخش اطلاع رسانی است که متأسفانه در حوزه گردشگری این کار انجام نشده است.

مهنانی، به نقش رسانه ها اشاره نموده و معتقد است: می توان به وسیله رسانه های دیداری و شنیداری به مردم گفت که بیابان با آنچه شما می پندارید، زمین تا آسمان متفاوت است و از سویی بیابان ها را باید با زبانی به مردم شناساند که دیدن آن به ضرورت تبدیل گردد و هر فردی اگر توانایی دارد برای یک بار هم که شده راهی بیابان و بیابان گردی گردد.

وی با اشاره به دیگر استفاده هایی که می توان از بیابان های استان داشت، می گوید: یکی از مناطق بیابانی استان که محل ادامه حیات گونه های جانوری و گیاهی است، پناهگاه حیات وحش میاندشت در جاجرم است که هر سال مورد بازدید گروه های مختلف گردشگری و حتی توریست های خارجی و محققان مختلف قرار می گیرد.

تپه و تل و گل های وحشی

مهنانی می افزاید: یکی از ویژگی های بیابان های استان که در این منطقه هم دیده می گردد، نمکزارهای روشن نزدیک کالشور، تپه های سرخانا، شن های نرم، قطار گزی، گل های زیبای مناطق مختلف در فصل بهار و دشت های باز اطراف دوشاخ است که دارای قابلیت های آموزشی زیادی برای علاقمندان به زمین شناسی، زیست شناسان و دوستداران طبیعت است.

به باور این بوم شناس، حیات وحش متنوع میاندشت، نوع و توپوگرافی خاک منطقه همراه با وجود تنوع بالای گیاهی و جانوری و همچنین دسترسی آسان به منطقه، قابلیت های توریستی بالایی را ایجاد نموده است که لازم است از آن برای بومگردی استفاده گردد.

وی اظهار می نماید: پرنده نگری، پیاده روی و حتی ایجاد راه و مسیری برای دوچرخه و موتور سواری و سافاری را می توان در بیابان های استان عمومیت داد.

وی با اشاره به زندگی گونه های نادر و در خطر انقراض همچون یوزپلنگ، هوبره و گربه های وحشی می افزاید: می توان حتی حفاظت از حیات وحش را در این منطقه به طور عملی آموزش داد.

مهنانی به این نکته هم اشاره می نماید که بیشتر گردشگران به برنامه های کویرنوردی و ریگزارها علاقه دارند و در ادامه می افزاید: در بیابان های خراسان شمالی مانند میاندشت و در ارگ بلقیس اسفراین تور دوچرخه سواری هم اجرا نموده ایم.

وی می گوید: توجه به این نکته هم لازم است که بیشتر آثار و بناهای باستانی ما در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی استان واقع شده است و نمونه آن رباط ها، ارگ بلقیس، اسپاخو و بناهایی مانند آن است و گردشگرانی که تمایل به دیدن این بناها دارند به ناچار از مناطق بیابانی هم باید دیدن نمایند.

همزیستی

بیابان آن چیزی نیست که بیشتر مردم تصور می نمایند. بیابان زنده است، حیات دارد و می توان در آن زندگی کرد و از روزها و شب هایش لذت برد.

این را مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در خصوص این ظرفیت بزرگ می گوید و می افزاید بسیاری از مردم گمان نمی نمایند در بیابان بتوان بوته یا گیاهی پیدا کرد که استفاده خاصی داشته باشد و یا این گمان وجود دارد که تنوع گیاهی در بیابان به چند بوته خار منحصر است.

سیداصغر مطهری می افزاید: اما این تفکر درست نیست و بیابان های ما ظرفیت بالقوه ای هستند که با کمی مطالعه می توان به شگفتی های آن دست پیدا کرد.

وی با بیان اینکه مدل های خاصی از زندگی گیاهی و جانوری در بیابان با هم پیوند خورده است، بیان می نماید: انواع گیاهان و جانوران که خود را به نوعی با شرایط محیطی انطباق داده و سازگار نموده اند، توانسته اند در مکانی شنماینده به نام بیابان محیطی خلق نمایند که دیدن آن لطف بسیار دارد و نمونه هایی از زندگی وحوش و گیاهان را می بینیم که در هیچ جای دیگر غیر از بیابان نمی توان دید.

مطهری ادامه می دهد: از منظر گردشگری نیز رمل ها و شن های روان را در بیابان ها شاهدیم که چشم اندازهای زیبایی را به تصویر می کشد و محل مناسبی برای حضور عکاسان و تصویربرداری است.

وی از ظرفیت های دیگر این مناطق هم نام می برد و می گوید: از سویی عرصه های بیابانی محل مناسبی برای فراوری انرژی بادی و خورشیدی است.

وی با اشاره به پناهگاه حیات وحش میاندشت که در منطقه بیابانی خراسان شمالی واقع است از گونه های گیاهی و جانوری منحصر به فرد این پناهگاه نام برده و می گوید: این پناهگاه مساحتی حدود 84 هزار و 435 هکتار دارد که به علت وسعت زیاد، پوشش گیاهی متنوعی هم دارد و این تنوع در فصل بهار نمود بارزتری دارد.

داروخانه گیاهی

مطهری به گردشگران توصیه می نماید که با گردش در مناطق بیابانی در فصل بهار، می توان تنوع گونه های گیاهی را درک کرد و البته باید اذعان کرد که گونه های گیاهی آن قدر زیادند که نتوانسته ایم همه آن ها را بشناسیم.

مدیرکل محیط زیست خراسان شمالی ادامه می دهد: این مجموعه از گیاهان که بسیاری از آن ها کمیاب هستند داروخانه ای از گیاهان را تشکیل داده اند که در کشور نادر است.

وی می گوید: طبق آنالیز های صورت گرفته، پناهگاه حیات وحش میاندشت دارای تنوع زیادی از انواع گیاهان و جانوران است و در آنالیز های اولیه بیش از 120 گونه گیاه در این منطقه جمع آوری و شناسایی شده است.

مطهری خاطرنشان می نماید: در حقیقت گونه های گیاهی منطقه بیش از دو برابر آنچه شناخته شده، تخمین زده می گردد و همچنین وجود حداقل 28 گونه پستاندار، حداقل 77 گونه پرنده، 18 گونه خزنده و 2 گونه دوزیست و تنوع فوق العاده ای از بی مهرگان می تواند ظرفیت تحقیقاتی خوبی برای محققان باشد.

وی با بیان اینکه این موارد بخش کوچکی از قابلیت های تحقیقاتی منطقه است، می گوید: از شاخص ترین حیات وحش منطقه می توان به آهو، یوز و پرندگانی از جمله هوبره و جوندگان مختلف اشاره نمود که پای محققان مختلفی از داخل و خارج کشور را برای آنالیز زوایای کوچکی از حیات وحش مهره داران به این منطقه باز نموده و اگر چه این پژوهش ها به صورت منسجم و هدفمند نبوده و به دلایل زیادی ادامه نیافته است، ولی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی از تمامی پژوهشگران کشور در این بخش دعوت و از آن ها حمایت می نماید.

توجه ویژه به بیابان

بیشتر مردم تصور می نمایند که بیابان ها به خاطر ظاهری که دارند، ظرفیت زیست محیطی ندارند، اما به باور یک کارشناس محیط زیست طبیعی، بیابان، حیات وحش خاص، منابع آب و خاک ارزشمندی دارد و از این منظر قابل توجه است که با محیط خشن بیابان، سازگاری یافته و این محیط را تلطیف و دلپذیر نموده اند. سعید احزابی می افزاید: پرنده هایی مانند هوبره در بیابان رؤیت می گردد و تیهو و باقرقره هم از این جمله است و از انواع خزندگان و جوندگان هم می توان انواع نادری را در بیابان ها یافت. وی می افزاید: البته این نگرانی هم وجود دارد که اگر بیابان ها به حال خود رها شوند فاجعه ای زیست محیطی اتفاق بیفتد و تجربه نشان داده است که بسیاری از سکونتگاه های انسانی بر اثر بی توجهی انسان به نگهداری و حفظ اکوسیستم بیابانی از بین رفته اند و بیابان به کویر تبدیل شده است.

بیابان، زیستگاهی خاص

وی ادامه داد: در بیابان گیاهان ارزشمندی مانند سال سولار و درمنه دشتی وجود دارند که اگر از بین بروند سیلاب هایی که جاری می شوند به تهدیدی برای انسان تبدیل می شوند. احزابی با بیان اینکه در بیابان های خراسان شمالی حیات وحش خاصی هم داریم، می گوید: این وحوش برای دویدن خلق شده اند و فیزیک بدنشان به شکلی است که با مناطقی مانند دشت ها سازگار است و در تپه ماهورها باید زندگی نمایند. وی به گیاهان ویژه بیابان هم اشاره نموده و می گوید: وجود انواع تاغزار و گززارها در بیابان ارزش بالایی دارد و به این دلیل که در بیابان پستی و بلندی نیست و مانعی بر سر راه باد وجود ندارد، اگر این گیاهان نباشند باد خاک سطحی را جابه جا می نماید که دامنه این فرسایش و جابه جایی شن و خاک تا شهر نیز ممکن است کشیده گردد.

بیابان زایی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با تشریح عوامل توسعه بیابان ها می گوید: عوامل انسانی در بیابان زایی بیشتر دیده می گردد که عمده این عوامل بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی و منابع آب، خاک است. حسن وحید درباره پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان های حوزه کال شور خراسان شمالی خاطرنشان می نماید: در این مناطق شهرهایی با سابقه تاریخی مانند اسفراین، جاجرم و گرمه قرار دارند و حدود 175 هزار نفر هم در این مناطق بیابانی، حواشی و ارتفاعات مجاور آن زندگی می نمایند.

تبدیل تهدید به فرصت

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی درباره پتانسیل های مناطق بیابانی حوزه کال شور در این استان گفت: این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالادست آن مناسب ترین مکان ها در استان برای مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری، آبخوانداری و پخش سیلاب هستند. وی با بیان اینکه شرایط اقلیمی و زمین شناختی این مناطق خاص است، می افزاید: این شرایط به گونه ای است که رواناب های مناسبی از کوهستان های پربارش شمالی با میزان بارش بیش از 400 میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می شوند. وحید با بیان اینکه عملیات بیولوژیک و بیومکانیک برای کاهش گسترش بیابان ها انجام می گردد، اضافه می نماید: اجرای این نوع پروژه ها زمینه و بستر مناسبی را برای توسعه کشاورزی، صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساکنان منطقه فراهم خواهد نمود.

وی اظهار می نماید: به منظور توسعه پایدار دشت های بیابانی اجرای طرح های مکانیزاسیون کشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه از منابع پایه یعنی منابع آب و خاک نیز لازم است. مدیرکل منابع طبیعی خراسان شمالی می گوید: با این نوع اقدامات می توان راندمان آبیاری و بهره برداری از زمین های زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب، از شور شدن سفره های زیرزمینی و مخازن آب شیرین ممانعت نموده و به محصولات و درآمد بیشتری دست یافت.از گستره 2 میلیون و 800 هزار هکتاری استان خراسان شمالی، 2 میلیون و 33 هزار هکتار یعنی حدود 72 درصد آن عرصه های منابع طبیعی است. در این میان گستره بیابان ها و زمین های بیابانی بیش از 183 هزار هکتار، معادل 9 درصد از کل مساحت این استان را شامل می گردد.

این بیابان ها در نیمه جنوبی استان یعنی محدوده حوزه آبخیز کال شور در شهرستان های اسفراین، جاجرم و گرمه گسترش دارند که خود بخشی از حوزه کویر مرکزی ایران محسوب می شوند.

بیابان های خراسان شمالی عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت و طرفین رودخانه کال شور مشاهده می شوند.

منبع: ایرنا