یک قرن با سمیعی - مالکوم

نسلی که خواندن و نوشتن برایشان از غذا خوردن و خوابیدن مهم تر بود. نسلی که با کتاب به جهان آمد، با کتاب زندگی کرد و با کتاب هم از جهان می رود. از بین آن شخصیت های تاثیرگذار نسلی که در موردش حرف می زنیم و از میان هم قطاران و همکاران احمد سمیعی گیلانی، نام های عظیمی رفته اند؛ نام هایی چون ابوالحسن نجفی و رضا سیدحسینی. حالا ویراستار و مترجم عظیم گیلانی باقی مانده است با کوهی از تجربه و شوقی وصف ناپذیر به کار و کار و کار. سمیعی گیلانی امروز صد ساله می گردد و بسیاری از نزدیکان او می گویند کماکان میزان فعالیت استاد پس از این همه سال، از بسیاری از جوان های هم روزگار و همسن و سال ما به مراتب بیشتر است. انسانی عظیم که در تمام این سال ها دغدغه ای جز زبان فارسی و فرهنگ ایران زمین نداشته و همواره همگان او را به تعهد، کوشش، ممارست و دانش فزاینده اش شناخته اند. در این گزارش ضمن پاسداشت صندلی استاد سمیعی گیلانی، نگاهی به عمر پربار صدساله او داشته ایم و کوشش کردیم ابعادی از شخصیت این انسان فرزانه و استاد فرهیخته را واکاوی کنیم.

سمیعی گیلانی کیست؟

احمد سمیعی گیلانی، مترجم و ویراستار عظیم ایرانی در 11 بهمن 1299 در یک خانواده بااصالت گیلانی در سنگلج تهران به دنیا آمد. دوران دبستان و دبیرستان را با رتبه ممتاز در رشت پشت سر گذاشت. ابتدا در آزمون دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد اما دیری نپایید که علاقه به ادبیات او را به این سو کشانید و دانشکده ادبیات را برگزید. در این رشته نیز با رتبه عالی فارغ التحصیل شد و به دنبال آن، وارد دوره دکترا شد. این دوره از زندگی سمیعی همزمان شد با محاصره ایران به دست متفقین، بنابراین او مجبور شد برای گذراندن خدمت نظامی وارد دانشکده افسری گردد.

10سال از این اتفاق گذشت و سمیعی بار دیگر سراغ ادبیات فارسی رفت تا دکترایش را در این رشته اخذ کند. از آنجا که به دلیل مبارزات سیاسی و زندان هایی که در 10سال یاد شده متحمل شده بود، ساواک حکم خدمت او در راه آهن را به آماده خدمت تقلیل داد، سمیعی به مؤسسه انتشارات فرانکلین قدم گذاشت و با عنوان ویراستار مشغول به کار شد. خود او اما می گوید که ویراستار خوبی نیست: من همواره از نقد استقبال می کنم؛ یعنی کسی عیب های من را بگوید. اتفاقا من اصلا ویراستار خوبی نیستم چون زیادی در کار دیگران تصرف می کنم و این درست نیست اما نمی توانم.

احمد سمیعی گیلانی دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشته زبان شناسی است و بنابراین عجیب نیست اگر با وجود تسلط به زبان های فرانسه و انگلیسی، همانند یار دیرینه خود؛ ابوالحسن نجفی که او نیز همین مدرک در همین رشته را اخذ نموده، بیشتر به سمت ویرایش و نگارش فارسی گرایش داشته باشد. رضا سیدحسینی درباره سمیعی معتقد بود که ویرایش سمیعی به مقاله جان بخشیده. به او لقب پدر ویرایش ایران را داده اند.

کتاب های سمیعی و درباره سمیعی

ویراستاران غالبا از مظلوم ترین فعالان حوزه کتاب و ادبیاتند. از این منظر که به جز کسانی که مخاطب جدی رمان و کتب ادبی هستند، احتمال کمی وجود دارد که افراد دیگری در جامعه به نام آنها و زحمتی که برای آماده سازی یک کتاب متحمل می شوند، توجه نمایند. البته دیده شده که در مواردی ناشران نام ویراستاران مشهور را برای فروش بیشتر روی جلد کتاب نیز ذکر می نمایند که سمیعی گیلانی چند ماه پیش در مصاحبه ای به این مساله انتقاد نموده بود: گاهی می بینیم که روی جلد بعضی از کتاب های ترجمه ای و تألیفی، زیر نام نویسنده و مترجم، نام دیگری هم به چشم می خورد؛ نام ویراستار، اتفاقی که چندان رایج نبوده و هنوز هم نیست. در نگاه اول شاید نکته مثبتی به نظر برسد و مثلا به اهمیت پیداکردن صندلی ویراستاران و ویرایش در نگاه ناشران یا مخاطبان تعبیر گردد اما با کمی توجه بیشتر، به نظر می رسد ناشران دنبال نام ها هستند که نامشان باعث بیشتر دیده شدن کتاب می گردد (نام های مشهوری که زیر عنوان مترجمان ناشناخته ذکر می گردد به عنوان ویراستار). در موارد دیگر رویکرد ناشران چندان روشن نیست چرا که در کتاب های دیگرشان این ذکر نام ویراستار دیده نمی گردد و به نظر می رسد که بیشتر ناظر بر ترجمه های ضعیف باشد تا اهمیت ویراستار.

اما باید دانست سمیعی مانند تعدادی از هم قطارانش که امروز نام های عظیمی در زبان فارسی محسوب می شوند، توانست از مهجوری عالم ویراستاری بیرون بیاید. امروز کمتر کسی در فضای ادبیات نفس می کشد که نام سمیعی گیلانی به گوشش نخورده باشد. او البته بخشی از شهرتش را مرهون و مدیون کتاب هایی است که ترجمه نموده است:

سالامبو اثر گوستاو فلوبر، دلدار و دلباخته اثر ژرژ ساند، خیال پروری ها اثر ژان ژاک روسو، داتا گنج بخش (زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری) اثر شیخ عبدالرشید، چامسکی اثر جان لاینز، هزیمت یا شکست رسوای آمریکا اثر ویلیام لوئیس و مایکل له دین، ساخت های نحوی اثر نوام چامسکی و دیدرو اثر پیتر فرانس بخشی از آثاری است که سمیعی گیلانی آنها را به فارسی ترجمه نموده است.

افزون بر اینها کتاب های دیگری نیز بوده اند که در این سال ها به قلم خود سمیعی منتشر شده اند نظیر کتاب آیین نگارش که سمیعی در 1366 منتشر کرد یا کتابی دیگر در همین زمینه با نام نگارش و ویرایش که 12سال بعد از این کتاب در سال 1378 منتشر شد.

از اینها گذشته، مقالاتی پراکنده از سمیعی گیلانی در حیطه زبانشناسی و ویرایش موجود است که بسیار حائزاهمیت است و مطالعه آنها در کنار کتب دیگر می تواند نقشه راهی برای ویراستاران جوان علاقه مند باشد. در این زمینه باید ممنون زحمات یکی از شاگردان سمیعی گیلانی به نام سایه مالی نیا باشیم که با همتی مضاعف توانست این مقالات را در قالب کتبی گردآوری کند. مالی نیا را بیش و پیش از هرچیز با کتاب مهم و خوشخوانش؛ له و علیه ویرایش می شناسیم. به همت و کوشش مالی نیا، مجموعه دوجلدی گلگشت های ادبی و زبانی، شامل 160عنوان مقاله احمد سمیعی هم اکنون در دسترس ماست. مقالاتی درباره ادبیات و زبان، نقد و آنالیز متون، زیبایی شناسی و فلسفه، ویرایش، ادبیات معاصر و… که بسیار خواندنی و برای اهالی ادبیات بسیار کاربردی است. سمیعی در مقدمه کتاب جملاتی دارد که اوج پویایی این استاد برجسته را در این سن و سال به نمایش می گذارد:

اکنون که، به همت انتشارات هرمس، مجموعه مقالات به این قلم، اعم از ترجمه و گزارش و تألیف و تصنیف، ذیل چند عنوان چاپ می گردد، کارهایی تازه در برنامه دارم که بعضی آنها نزدیک به سرانجام دریافت است و برای بعضی دیگر، موادی فراهم آمده یا طرحی تفصیلی تهیه شده است. در خودِ ذکرْ ترجمه اثری است مهم در زیباشناسی که تنها برگرداندن پاره کوتاهی از آن باقی مانده است. نگارش تخصصی درباره روش تاریخ ادبیات نگاری نیز در برنامه آینده کار پژوهشی و نگارشی این قلم پیش بینی شده است که امیدوارم عمر، اجرای آن را کفاف دهد.

مالی نیا کتابی دیگر نیز درباره سمیعی گیلانی منتشر نموده است؛ کتابی مهم با عنوان به دانش عظیم و به همت بلند که جشن نامه سمیعی گیلانی است و به اهتمام انتشارات هرمس منتشر شده است. این کتاب مشتمل بر چهار بخش است؛ بخش اول به راه زبان و ادب و فارسی است و بخش دوم، تحت عنوان درباره استاد، نوشته های شاگردان، همکاران و رفیقان ادبی اوست؛ بخش سوم، نگارش و ویرایش، به مداقه در ترجمه ها و ویرایش او می پردازد و فصل سرانجامی گیلان شناسی نام دارد که به زادگاه محبوب سمیعی اختصاص دارد، از لحاظ ادبی و زبان شناختی. این کتاب گرچه نویسندگان گوناگونی دارد اما همچون چراغی است که قوه روشنایی آن، همت مردی است که پرتوهای بلند دانش را می افروزد.

منبع: پیمان طالبی-فرهنگ و هنر / روزنامه خبرنگاران