قنات 2500 ساله گناباد یکی از عجایب تمدن ایران - مالکوم

قنات 2500 ساله گناباد یکی از عجایب تمدن ایران

آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را...

قنات قصبه بزرگ ترین قنات گناباد و شاید یکی از عجایب تمدن تاریخ بشر باشد که از گذشته های دور توجه بسیاری را به خود جلب نموده است. ناصرخسرو عمق چاه قنات را هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ ذکر نموده است. از میان اراضی کوی شرقی گناباد (قصبه شهر سابق) در سمت جنوب غربی از محلی معروف به برج علی ضامن، از داخل رسوب های ریز دانه شروع شده و بطول کلی 331 هزار و 33 متر در یک رشته اصلی به نام قصبه و چهار رشته منشعب به نام دولاب کهنه، دولاب نو، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه جریان دارد. رشته اصلی قصبه که 131هزار و 35 متر طول دارد و در امتداد دره پرآب خانیک حفر شده و عمق مادر چاه آن نیز بیش از 200 متر است.

قطعه سفال های پراکنده در اطراف دهانه چاه های این رشته حاکی از این است که رشته قصبه واقع در کانال اولیه اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و در پی آن رشته های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده است. اما ریزش پی در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه حل ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله 683 متری، قنات را به دو شاخه تقسیم نمایند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نگردد.

چاه های قنات قصبه به دو صورت چاه های کم عمق و عمودی و چاه های عمیق و پله ای هستند، به این معنی که ابتدا هفتاد تا یکصد متری چاه عمودی حفر شده و سپس با زاویه قائمه در کف آن کانالی افقی و بلند هوا، به سمت جهت قنات بطول سه تا پنج متر حفر شده و مقنی به تعداد هر چاه چرخی در انتهای کانال های افقی و بر فراز چاههای عمودی راسخ می نموده، خاک ارسال شده از عمق را کارگران از طنابی به طناب دیگر می بستند این نوع چاه ها به دو منظور حفر شده اند: 1- اینکه در موقع حمله و هجوم دشمن نتوانند قنات را کور نمایند، چون در نهایت جلوی کانال های افقی بسته می شد و دیگر اینکه از وزن طناب ها بکاهند زیرا اگر مثلا در چاه 300 متری بخواهند از یک ریسمان و یک چرخ استفاده نمایند، وزن طناب خیس شده حدود یک تن خواهد رسید، که انتقال آن مشکل خواهد بود، در مجموع قنات قصبه با طول 33 کیلومتر دارای 408 حلقه چاه که عمق مادر چاه آن 300 متر بوده که 28 متر آب روی هم انباشته شده است که بجز شعبه اصلی شعبات فرعی دیگری نیز وجود دارد که از مجموع این کانالها 60درصد آن مسدود و اندازه آب دهی آن 40درصد موجود 150 لیتر در ثانیه است.

قنات قصبه شهر گناباد به لحاظ موقعیت و قدمت آن که بر دو هزار و 500 سال و هم اکنون یکی از برترین مکان های گردشگری محسوب می گردد و هر ساله بازدید نمایندگان بسیاری را به خود جذب می نماید نیاز به بازسازی و بازسازی و فضاسازی دارد که در جذب گردشگران داخلی و خارجی گامی مؤثر برداشته خواهد شد. این قنات که در قسمت اولیه آن به طول 500 متر کانال های آن جهت جهت بازدید نمایندگان از داخل قنات بازگشایی شده است اما به لحاظ استحکام بخشی آن و ایجاد اماکن رفاهی در جهت و خارج آن نیاز به اعتباری از سوی ارگان ها و سازماندهی دولتی دارد. شایان ذکر است طرح جامع گردشگری این قنات هم اکنون در دست تهیه و آنالیز است.

جایگاه تاریخی قنات قصبه

گذشته از روایات اسطوره ای و توجیهات لغوی که بر قدمت دیرپای قنوات گناباد و حاصل فیض آن قنوات یعنی شهر گناباد دلالت دارد، بعضی به صراحت بنیاد آن قنات ها را به دوران هخامنشی نسبت داده اند و با شگفتی سفال های جمع آوری شده بر کناره بعضی از چاه های شاخه اصلی قنات قصبه نیز قابل مقایسه با سفال های مربوط به دوران هخامنشی در نواحی باختر و دهانه غلامان سیستان است.

در مطالعات و آنالیز های میدانی جهت قنات و پیمایش در سطح می توان قطعه سفال هایی را در کنار خاک ریز دهانه چاه ها مشاهده کرد که تنها مدرک و سند قابل تشخیص زمان احتاقتصادی در ارتباط با قنات محسوب می شوند و بر کنار چاه های قنات قصبه سفال هایی مشاهده شدند که با عنایت به آنها می توان دوران حفر یا لایروبی شاخه اصلی یا شاخه های فرعی را حدس زد. سفال های قرن چهارم و نهم هجری که در کناره بعضی چاه های کناره های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شدند به ما امکان می دهند به احتمال اظهار نظر کنیم که شاخه اصلی به طول 6403 متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده است.

با توجه به سفال های جمع آوری شده که قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است اگر بپذیریم که این قنات کهن ترین قنات منطقه است، احتمالا ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشکیل اجتماعی در آن منطقه بوده زیرا که عرصه بیابانی گناباد بجز قنات که آب را از سفره های در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منبع آبی دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است که لازمه یکجانشینی منبع مطمئن تامین آب مایه حیات است.

بنابراین قبل از ایجاد قنوات گناباد نمی توانسته است شهری بزرگ بوده باشد. اما ایجاد و حفر یک قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع اقتصادی و ساختار اجتماعی و - معینی است. حال کدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یک سوال اساسی باستان شناسی است. منتهی می توان اینطور تصور کرد که با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به شهر گناباد، شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب گرفت. با این فرض می توان تا حدی پذیرفت که چنانچه در کتب کهن نامی از گناباد میان آید که قنات گناباد از پیشینه کهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است. یعنی به احتمال زیاد زمانی گناباد ارزش آن را یافته است که وارد تاریخ مدون و مکتوب گردد که با آب قنات قصبه رشد نموده و جایگاهی در منطقه یافته بوده است.

احمد بن یحیی البلاذری مورخ قرن سوم هجری از حضور نیزک طرخان، بزرگ هپتالیان) و سپاهی از ترکان در جنابد و جنگ او با یزدگرد ساسانی در آن شهر خبر می دهد. پس از آن جنابد دو متون معتبر جغرافیایی چون اشکال العالم در سال 310 هجری قمری، مسالک و ممالک در سال 340 هجری قمری، سفرنامه ابن حوقل صوره الارض در سال 367 هجری قمری و احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم در سال 375 هجری قمری راه یافته و در توصیف آن آمده است که آبش از قنات تامین می گردد.

نخستین کسی که توصیف نسبتا مفصلی از قنات گناباد آورده ناصر خسروی قبادیانی است که در سال 444 هجری از شهر تون راهی گناباد بوده و آن بخش از سفرنامه اش را چنین نگاشته است:

چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلکی مرا حکایت کرد که وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه کردند، چند نفر از بیم خود را در چاه کاریز افکندند. بعد از آن جماعت یکی را پدری مشفق بود و یکی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن که آن جماعت داشته حاضر کردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون کشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی بزرگ که در این کاریز روانست و آن کاریز چهار فرسنگ می رود و آن را می گفتند که کیخسرو فرموده است.

به نظر می رسد حکایتی که ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی شده که بعدا او در خصوص قنات گناباد ارائه شده است .حمد ا.. مستوفی در سال 740 هجری قمری ظاهرا با استفاده از روایت ناصر خسرو،این گونه در خصوص قنات نوشته است: چهار فرسنگ درازای کاریز است و چاه آن تقریبی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از کاریز و بیشتر کاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.

منبع:www.parsianforum.com

ارسال به وسیله کاربر محترم سایت : al123i

/ج