گیاهان دارویی استان چهارمحال و بختیاری - مالکوم

استان چهارمحال و بختیاری، استانی کوهستانی در فلات مرکزی ایران است که در بخش مرکزی رشته کوه زاگرس قرار گرفته است. این استان از شمال و شمال شرقی با استان اصفهان، از شمال غربی با استان لرستان، از غرب با استان خوزستان و از جنوب با استان کهگیلویه و بویراحمد همسایه است. استان چهارمحال و بختیاری، مرتفع ترین استان ایران است و 16 قله با ارتفاع بیش از 3500 متر دارد و با میانگین ارتفاع بیش از 2100 متر به بام ایران مشهور است.

شهرکرد مرکز این استان با میانگین ارتفاع بیش از 2000 متر، مرتفع ترین مرکز استان در کشور است. بلندی های این استان از شمال غرب به سمت جنوب شرق در امتداد هستند و به دشت های وسیعی ختم می شوند. استان چهارمحال و بختیاری از استان های پربارش کشور است و در حالی که یک درصد از مساحت ایران را به خود اختصاص داده است، ده درصد از منابع آب کشور را در اختیار دارد. بارندگی در کوهستان های این استان، منشأ معروف ترین رودخانه های دائمی جنوب غربی و مرکزی ایران یعنی کارون و زاینده رود است. این کوهستان ها که چشمه های طبیعی فراوانی را در خود جای داده اند، شامل قسمتی از جنگل های زاگرس نیز می شوند که پوشش عمده آنها بلوط است.

ویژگی های طبیعی و اقلیمی این استان، مانند نوع خاک، بارش قابل توجه، دمای هوا و مکان جغرافیایی ارتفاعات، شرایطی را پدید آورده اند که این استان به عنوان یکی از مهم ترین رویش گاه های گیاهان دارویی در کشور شناخته می گردد.

در ادامه مقاله، تعدادی از این گیاهان دارویی را معرفی می کنیم.

زرین گیاه

این گیاه که با نام های آهوان، زرابی و زرنگیا نیز شناخته می گردد، بومی منطقه ها مرتفع و سردسیر است و معمولا در ارتفاعات سنگلاخی رشد می نماید. ارتفاع ساقه های نیمه چوبی و پرتعداد آن بین 10 تا 20 سانتی متر است. برگ های بیضی شکل و کنگره دار آن با دمبرگ به ساقه متصل شده اند و گل های سفید یا سفید مایل به زرد دارند.

قسمت قابل استفاده این گیاه، برگ های آن است که علاوه بر خواص دارویی از خشک شده آن به عنوان ادویه در غذاهای گوشتی و بعلاوه معطر کردن دوغ استفاده می گردد. این برگ ها که طبیعت گرم دارند، حافظه و سیستم ایمنی بدن را تقویت می نمایند و چربی خون را کاهش می دهند، تسکین دهنده و آرامبخش هستند، سرگیجه و دردهای روماتیسمی را درمان می نمایند و خاصیت ضدسرطانی دارند. مصرف عرق زرین گیاه به شکل شربت بعد از وعده های غذایی برای افراد مبتلا به بیماری ام اس بسیار مفید است.

سداب

گیاهی است با بوی نامطبوع که ارتفاعش در حدود یک متر است و ساقه های چوبی متعدد دارد. برگ های این گیاه که به رنگ سبز کدر هستند، از برگچه های ضخیم و بیضی شکل تشکیل شده اند. گل سداب زردرنگ و میوه کروی آن پنج قسمتی و پر از دانه های قهوه ای است. برگ های این گیاه قسمت قابل استفاده آن هستند که در گذشته طبیبان برای درمان طاعون و مردم برای دفع چشم زخم، رفع حسادت، شکستن طلسم و جادو و... از آن استفاده می کردند.

برگ های سداب طبیعت گرم و خشک دارند و در طب سنتی خواص فراوانی برای آنها ذکر شده است. برگ سداب ضدنفخ و بادشکن است، کرم ها و انگل های دستگاه گوارش را دفع می نماید و خونریزی ها را بند می آورد، فشار خون را کاهش می دهد، عملکرد قلب را تنظیم می نماید و در درمان تپش قلب مفید است. مصرف این برگ های پرخاصیت که ضد التهاب، ضد اسپاسم و ضد حساسیت هستند، خطر ابتلا به واریس را کاهش می دهد. تحقیقات نو پزشکی، تاثیر اعجاب انگیز گیاه سداب در درمان تومورهای مغزی و انواع سرطان را ثابت نموده است. این گیاه بدون آسیب رساندن به سلول های سالم، سلول های بدخیم را از بین می برد. استعمال خارجی سداب در درمان زخم های سطحی کاربرد دارد.

بیلهر

این گیاه که با نام کندل کوهی نیز شناخته می گردد، گیاهی است از خانواده چتریان که بومی ارتفاعات بالای 2500 متر است. بیلهر برگ های مرکب سه برگچه ای دارد و دمبرگ های آن دارای غلاف پوشاننده ساقه هستند. گل آذین کروی و ساده این گیاه، مجموعه ای از گل های سفید یا زرد است که دمگل های کوتاهی دارد.

از این گیاه در منطقه ها نزدیک به رویش گاهش به عنوان سبزی خوراکی استفاده می نمایند. برگ ها و ساقه های جوان آن به شکل پخته مصرف غذایی دارند و از خام آنها در تهیه ترشی استفاده می گردد. در بعضی منطقه ها، بخارپز شده این سبزی را با ماست مخلوط نموده و به عنوان چاشنی همراه غذا مصرف می نمایند. این سبزی کوهی، علاوه بر کاهش فشار خون، اندازه کلسترول و تری گلیسیرید خون را نیز کاهش می دهد. خواص آنتی اکسیدانی دارد و از کبد در برابر بیماری ها محافظت می نماید.

کاردین

گیاهی از خانواده گل شیپوریان است که با نام علف خرس نیز شناخته می گردد. برگ های پهن، نوک تیز و براق این گیاه، دمبرگ هایی بلند و رگبرگ هایی تعیین دارند و قبل از رویش گل از بین می فرایند. گل کاردین که به رنگ ارغوانی تیره است در ماه سوم بهار می شکفد. قسمت قابل استفاده گیاه کاردین، برگ های تندمزه آن هستند که به صورت پخته در تهیه نوعی آش استفاده می شوند. این آش که در منطقه ها رویش کاردین جزو غذاهای بسیار مرسوم است، به روش های مختلفی تهیه می گردد. البته باید توجه داشت که این برگ ها به صورت خام قابل استفاده نیستند و خوردن خام آنها باعث زخم شدن زبان می گردد.

برگ کاردین طبع گرم دارد، ضدعفونی نماینده است و آش آن از غذاهای مناسب برای افراد سرماخورده به شمار می رود. این برگ ها بادشکن هستند، دل درد و سردرد را تسکین می دهند و با تصفیه خون نقش مهمی در پیشگیری از بیماری های قلبی عروقی دارند، عوارض دیابت را درمان می نمایند و خطر ابتلا به دیابت را کاهش می دهند.

جاشیر

گیاهی از خانواده چتریان است که در ارتفاعات رشد می نماید. ارتفاع ساقه های استوانه ای آن که پوشیده از تارهای پنبه ای سفید هستند و به گل های زردرنگ ختم می شوند به یک متر هم می رسند. برگ های این گیاه که بسیار شبیه به برگ شوید هستند، به عنوان سبزی خوراکی مصرف می شوند. از تازه آنها در تهیه سالاد و ترشی و پخت غذا استفاده می نمایند و خشک شده آنها ادویه ای مناسب برای ماست و دوغ است. بعلاوه اسانس این برگ ها به علت داشتن ترکیبات ضدمیکروبی در صنایع دارویی و بهداشتی کاربرد دارد. از گیاه جاشیر صمغی گرفته می گردد که در مقابل هوا سفت می گردد و قرمز تیره است. این صمغ که طعم و بوی مطبوعی ندارد به جوشیر معروف است و طبیعت گرم و خشک دارد.

خواص دارویی جاشیر مربوط به برگ و صمغ آن است. هر دو خواص یکسانی دارند ولی مصرف صمغ آن تاثیر بیشتر و بهتری دارد. جوشیر ادرارآور است، انسداد مجاری ادراری را رفع می نماید و برای بیماران کلیوی بسیار مفید است، سنگ کلیه و مثانه را خرد می نماید، تقطیرالبول را درمان می نماید، ورم طحال را از بین می برد و دفع نماینده سموم از بدن است. این صمغ دارویی، سیستم عصبی را تقویت می نماید و در درمان بیماری های اعصاب مانند فلج، صرع و رعشه و مداوای سیاتیک مفید است. این صمغ به عنوان مسکن نیز استفاده می گردد.

شاه تره

این گیاه ساقه های کوتاهی دارد و برگ هایش که از برگچه هایی با بریدگی های نازک و باریک تشکیل شده اند، با دمبرگ نسبتا بلندی به ساقه متصل می شوند. رنگ گل های خوشه ای این گیاه که در امتداد ساقه گل دهنده قرار دارند، سفید، صورتی یا بنفش است. این گیاه، میوه های کروی و کوچکی دارد. برگ های تلخ و سرشاخه های گل دار شاه تره خواص دارویی دارند و طبیعتشان سرد و خشک است.

در طب سنتی شاه تره به عنوان درمان نماینده بیماری های پوستی مشهور است و عرق آن برای مداوای انواع جوش و دمل توصیه می گردد. شاه تره تب بر است، خونریزی را بند می آورد، خون را تصفیه می نماید، ضدعفونی نماینده ای قوی است که سموم را از بدن دفع می نماید و برای درمان یبوست مناسب است. مصرف این گیاه دارویی نقش مهمی در سلامت کبد دارد. شاه تره علاوه بر تقویت کبد در بهبود اختلالات کبدی نیز بسیار مفید است.

کاجیره

از گیاهان بومی ایران است که با نام گلرنگ نیز شناخته می گردد و ارتفاع آن بیش از نیم متر است. برگ هایی پهن و دندانه دار دارد که به خارهای ظریف ختم می گردد. این برگ ها رگبرگ هایی درشت و برجسته دارند که در قسمت زیرین برگ ها کاملا نمایان هستند. گل های منفرد این گیاه که به رنگ زرد مایل به قرمز هستند در انتهای ساقه ها قرار گرفته اند و میوه آن که کروی است، دانه های سفیدرنگی را در خود جای داده است. گل های کاجیره حاوی ماده ای رنگی هستند که رنگ قرمز زیبایی را به وجود می آورند. این گل ها علاوه بر کاربردشان در رنگرزی برای رنگین کردن کلوچه های محلی و در بعضی منطقه ها به جای زعفران برای رنگین کردن برنج استفاده می شوند.

گل کاجیره طبع گرم و خشک دارد، اعصاب را تقویت می نماید و تسکین دهنده و آرامبخش است، التهابات را درمان می نماید و ضدیبوست است. دانه های سفیدرنگ کاجیره سرشار از ویتامین E، پروتئین و اسیدهای چرب غیراشباع هستند و از آنها روغن خوراکی پرخاصیتی گرفته می گردد. مصرف این روغن علاوه بر کاهش کلسترول مضر خون، خطر ابتلا به تصلب شرایین را به اندازه زیادی کاهش می دهد. روغن کاجیره در میان انواع روغن های خوراکی برای کسانی که مسائل قلبی عروقی دارند، برترین گزینه است. استعمال خارجی این روغن، درد آرتروز و روماتیسم را تسکین می دهد.

بابونه کبیر

این نوع بابونه که به بابونه گاوچشم مشهور است، مانند انواع دیگر بابونه ها از خانواده گل ستاره ای ها است. این گیاه که در ارتفاعات رشد می نماید ساقه هایی راست با ارتفاعی بیش از نیم متر و برگ هایی لوب دار با بریدگی هایی کم عمق دارد. گل های منفرد این گیاه، گلبرگ های شعاعی سفیدرنگ دارند و قسمت میانی برجسته و مخروطی شکل آنها مجموعه ای از گل های لوله ای ریز و زردرنگ است. خواص دارویی بابونه کبیر در همین گل های زیبا نهفته است.

در سراسر جهان داروهای فراوری شده از این گل ها، رایج ترین داروهای عرضه شده برای درمان میگرن هستند. گل بابونه کبیر علاوه بر تسکین سردردهای میگرنی نقش زیادی در کاهش تعداد دفعات حمله های میگرنی دارد. چای این گل ها، نوشیدنی بسیار مناسبی برای دستگاه گوارش است. بابونه کبیر با افزایش تعداد گلبول های سفید خون، سیستم ایمنی بدن را تقویت می نماید، آرام بخش و ضدالتهاب است، تب را فرو می نشاند، اختلالات قاعدگی را رفع می نماید و در درمان آرتروز و روماتیسم مفید است.

شیرین بیان

نام دیگر این گیاه مهک است و ساقه هایی با ارتفاع بیش از یک متر دارد. برگ های این گیاه از برگچه های بیضی شکل و نوک تیز تشکیل شده است. این برگچه ها به صورت 4 تا 7 زوج متقابل و یک برگچه انتهایی به محور اصلی برگ متصل شده اند. گل های این گیاه که به صورت مجتمع در انتهای ساقه های گل دهنده قرار گرفته اند در رنگ های ارغوانی، بنفش، آبی روشن و زرد دیده می شوند و میوه اش نیامی حاوی 3 تا 6 دانه لوبیاشکل و قهوهای رنگ است.

ریشه شیرین بیان که مصرف دارویی دارد، پوستی قهوه ای یا سیاه رنگ و مغزی زرد دارد. عصاره این ریشه بسیار شیرین است و به عنوان شیرین نماینده در صنایع غذایی کاربرد دارد. ریشه شیرین بیان خلط آور و ضدسرفه است، سینه را نرم می نماید و در درمان برونشیت مفید است، از پوسیدگی دندان جلوگیری می نماید، باعث بهبود زخم های گوارشی می گردد و سرطان معده را درمان می نماید. این ریشه دارویی اسپاسم عضلانی را رفع می نماید، ورم مفاصل را درمان می نماید و در مداوای روماتیسم مؤثر است.

بادیان

گیاهی است از خانواده چتریان که نام مشهور آن رازیانه است. ساقه های راست و استوانه ای شکل به رنگ سبز روشن دارد که ارتفاعشان تا 2 متر هم می رسد. برگ های نازک و نخی، مانند برگ شوید دارد که با دمبرگ های بلند به ساقه متصل شده اند و دمبرگ هایش در محل اتصال به ساقه، حالت غلافی پیدا می نمایند. گل های این گیاه، خوشه ای و زرد هستند و در انتهای ساقه ها قرار گرفته اند. میوه دوکی شکل این گیاه از نوع شیزوکارپ است، دو انتهای باریک دارد و به رنگ سبز یا قهوه ای است. برگ های معطر بادیان به عنوان ادویه استفاده می شوند و میوه اش نیز عطر مطبوعی دارد.

تمامی قسمت های بادیان خواص دارویی دارند؛ سرشاخه های گل دار، برگ ها و میوه. طبع بادیان گرم و خشک است و مصرف برگ های آن همراه غذا به هضم آن یاری می نماید. بادیان ضدنفخ و آرام بخش است و علائم بیماری روده تحریک پذیر را درمان می نماید. این گیاه التهابات مجاری تنفسی را کاهش می دهد، شیردهی را افزایش می دهد و اختلالات قاعدگی را درمان می نماید.